Хан ордасына алғаш рет 2022 жылы күз айында болғанмын. Орал қаласында өткен ғылыми конференция кезінде арнайы Хан Ордасына бару жоспарланған екен. Алайда, күн-райының жауын-шашынына алаңдап жүргесін бе көп нәресін аңғармаған екенмін, Хан Жәңгірдің де басын барып дұға етудің де сәті түспеді.
ХХ ғасырдың бас кезі сол кезеңдегі бүкіл қазақ елі, қоғамы үшін түрлі саяси, азаматтық бағыттардың өзара қақтығысы мен күреске толы кезең болды.
Елдегі саяси, әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық ой-пікірлердің қалыптасып, ұлттық сана сезімнің өрлеуіне мүмкіндік туып және ояну дәуіріне жол ашылғаны белгілі. Осы тұста халық санасының дамуына өзіндік ықпал еткен бірден-бір қозғаушы күш болған баспасөз екендігі айқын. Аталған кезеңдегі мерзімді баспасөз туралы арнайы зерттеу еңбектер мен мақалалар жарық көріп, аз жазылған жоқ.
Зерттеп, анықтайтын нәрсе көп. Мына Итемген бейітінің Қаратоқай руына қатысы бар-жоғын дәл білмедік. 1900 жылдардағы картаға енген екен. Бірақ мұндай Нарын құмы ішіндегі жерлерге жалғыз ақтайлағымызбен (уаз патриот) баруға қорқып қалғанбыз, далада қап қоямыз ба деп. Өртендік, баттық, бұзылдық, суда қалдық талай рет.
Ағартушы Ы.Алтынсарин жерленген Балғожа бидің қорымы тарихи деректердің мәліметіне және куәгерлердің сөзіне сүйене келе Қостанай қаласының астында қалған деп түйіндеуге әбден болады. Бұған ағартушының үйінде түрлі мәселемен болған оның замандастары Ф. Соколов, Ә. Балғымбаев, Х. Сәбитовтердің деректері, Алтынсаринның жақын туысқаны, белгілі ақын М. Хәкімжановалардың жазбалары дәлел.
Атырау облысының, Қызылқоға ауданының, Қаракөл ауылынан 10-12 шақыр ым жерде елге белгілі Мәтен қожа әулиенің зираты бар. Ол осыдан 250-300 жыл бұрын қазақ даласына Сауд Арабиясы елінен дін тарату үшін келген. Мәтен қожа әулие атаның ұрпағы Қазақстанның әрбір облысында өмір сүріп жатыр. Мәтен атаның зиратынан шамамен 4 шақырымда «Атаның майы» деген жер бар. Кезін да Мәтен ата өлген кезде, денесін жуындырған орында ағаш үйдің аумағындай жерден мұнай шығады. Жер бетінен 25-30 сантиметр тереңдікте.
Жұбан молда Жүрдібекұлы – тарихи тұлға, Бөкейлікте діни-ағартушылық қызметімен елге танымал болған адам. Ол 1834-1923 жылдар аралығында қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Жаңақала ауданына қарасты Бекетай құмында өмір сүрген. Бүкіл өмірінде мешіт ұстап, медреседе бала оқытып, халықтың рухани ағартушылық қызметін атқарған адам.
Нарын құмы – Каспий маңы ойпатының солтүстік-батыс бөлігінде, Еділ мен Жайық өзендері аралығында орналасқан, әкімшілік тұрғыдан Атырау облысының Құрманғазы, Махамбет, Индер және Исатай аудандары және Батыс Қазақстан облысының Бөкей Ордасы, Жаңақала және Ақжайық ауданының оңтүстік бөлігін қамтиды. Орта есеппен теңіз деңгейінен 21 м төмен жатыр. Тұрақты ағатын өзен-жылғалары болмаса да жер астының тұщы су қоры мол, құдықтар мен шұрайлы жерлері көп қасиетті мекен. Сондықтан да, сан ғасырлар бұрын халықтардың көп шоғырланған жері болып есептеледі. Қазірдің өзінде Нарын құмы алқабы шөбі шүйгін мал шаруашылығын дамытуда ең қолайлы аймақ саналады.
Жәңгір ханның төрт әйелі болған.Үлкен әйелі Қазима руы арғын. Онан 1819 жылы Ескендір, 1822 жылы Зұлқарнайн деген ұлдары дүние есігін ашады. «Астраханский листок»-газеті 1898ж. Ескендір ерте қайтыс болған сияқты, тіпті екеуі бір адам болуы да мүмкін.Тарихтағы атақты қолбасшы Ескендір Зұлқарнайн бір адам ғой.Зұлқарнайн Орынбордағы Неплюев кадет корпусын 1851 жылы бітіріп, беріш руының сұлтаны болған.
Тұнған тарихи өлке ретінде шексіз де байтақ, қасиетті Атырау жерін алсақ жаңылмаспыз сірә. Соңғы уақыттарда бұл аймақтан баға жетпес көне жәдігерлер көптеп табылуда. Күні бүгін осыған дейін анықталған ескерткіштердің барын бірі білсе, бірі біле бермейді.
