ҚҰНЫСКЕРЕЙ

Жазушы Өтепберген Әлімгереевтің  байтақ даланың тентек, тел өскен ерке ұлы, батыры туралы "ҚҰНЫСКЕРЕЙ" кітабынан үзінділер,басы осында

Сергелдең жылдар

Құныскерей бұдан былай, биліктен кетіп, басшылықтан безінсе де қарапайым халыққа ылаң боп тиген ештеңесі жоқ. Қызылдарға да қырын қарағандығы болмаса, өздігінен жұғыспаған. Әйтсе де сол кездегі елдегі түрлі алып-қашпа өтірік әңгіме Құныскерей тағдырын тіптен қиыңдатады. Ол 1928 жылдың әйгілі байлар мен әлділерді тәркілеу тұсы. Осы кезде елде Бәкен-Таңбай, Жадыра-Жәй, Жұбандық-Жұқа деген екеу ара, үшеу боп жүретін ұры – бандылар шығып, елді тонап, шаба бастайды және бәрі де сол Құныскерейді алға тартып, “Біз соның тобынанбыз, сендер ештеңе істей алмайсыңдарға” сайып, ойына келгенді жасайды. Бұл тәртіп сақшыларының күдігін одан әрі күшейте түседі.

– Бірақ Құныскерей қайнаға барынша адал, шырқыраған шындықпен өмір сүрді,- дейді Ораз апай. Бірде мынандай жай болады. Қорамыздан 4-5 жандық жоғалды. Атам, әкемнің әкесі Уса, әлгі ұрыларды ізімен қуып, Тайсойған құмындағы иесіз қыстауды паналап жатқан Құныскерейлердің үстінен түседі. Болған жайды құдасына жайып салса, ол ешнәрседен хабарсыз. Жігіттермен мән-жайды ұғысып, ұрланған қойлардың барын тірілей, жоғын құнымен қайтартқызып, кешірім сүрайды.

Мен 1927 жылдың күзінде Қиланға тұрмысқа шықтым. Сол кездің өзінде елде байларды тәркілейді, жер аударады деген әңгіме шығып жатты. Біз Қожахмет ауылымен бұрынғыдан да жақын, тату-тәтті өмір сүре бастадық. Құныскерей қайнаға бүрынғыдай қашып-пыспай-ақ, елде еркін жүрді. Отбасында әкесі Қожахмет, шешесі Мақпал (Жусанбайқызы), әйелі Әсем және баласы Айтжан болды. Қожахмет атамыз шаруаға мығым, еті тірі, пысық кісі еді.

Ал Құныскерей қайнаға болса қансонарда қора түбінде жүрмейтін нағыз аңшы және құралайды көзге атқан айтулы мерген еді.     

Жиырма сегізінші жылғы байларды тәркілеу, мал-мүлкін ортаға алу науқаны жүріп жатқан кезде бұл іске бірінші болып қарсы шыққанның бірі Құныскерей еді. Сол үшін ол тағы да жылы төсегінен безініп, туған үйі, отбасынан жырақтады. Оның бұл қылығын өз мақсаттарына пайдаланған елдегі кейбір теріс ойлы ұры-қарылар “Біздер Құныскерей бандының тобынанбыз” деп тағы да ауылдағы жалғыз-жарым адамдардың малдарын ұрлап, қаруларын тартып алуды әдетке айналдырады. Мұны инені жіпке тізген төртіп сақшыларымен бірге “ел құлағы елу” Құныскерейдің өзі де естиді, біразына тыю салады. Бірақ Құныскерей атына байланысты осы сынды қоюлана түскен қара күйенің көптігінен бе, әлде тағдыр талайының өзі солай ма, әйтеуір сол жылы құқ қорғау орындарының бар назары Құныскерейге шындап ауып, қалайда ұстау, қамау бағытында болды. Ізге түсу, үйін тінту, ағайын-туыстарын қысып, қоқан-лоққы жасау, түрмеге қамау, жауаптау күшейді. 15-20-лаған адам артына түсіп, қайда барса да кездесіп қалып жүрді. Қапыда Қожахмет шал оққа ұшады, Сәлімгерей атылады. Үзеңгілес досы Мысағалидың ажалы да солардан болды. Жәрдем болса аурулы. Сөйтіп Құныскерей басындағы қайғының қара бұлты күн өткен сайын қалыңдап, бұдан былайғы өмірі бұлыңғырлана түседі.

Осыған сай бұдан былай бұрынғыдай олардың топталып жүруінің еш мәні жоқ еді. Өйткені “жауыр атқа жүн тоқым да ауыр” деген емес пе, өлгіндей үш-төрт адамдық топты жанды алдыңда малы, үстінде дұрыс үйі жоқ, жүрегі жүдеу, жаралы, жүзі күйген, қаралы ауылдарға қона жату, қапыда қарулы топпен кездесіп қалғанда бәрінің бірдей бас сауғалап, аман-есен сытылып шығуы да екі талай. Тіпті жаман айтпай жақсы жоқ, жауда қалған жолдастарын арашалап алып шығамыз деп жүргенде бірі емес, бәрінің қолға түсіп, оққа ұшулары да мүмкін. Сондықтан Құныскерей бұл жайды жанындағы жолдастарына түсіндіріп “НКВД үшін ең негізгі дұшпан – менмін. Ал мен үшін бәрің бірдей өмірмен қоштасып, запыран құсуға еш негіз жоқ. Әрқайсысыңның өз отбастарың, бала-шаға, тағдырларың бар. Олай болса келешекте әркім өз күнін көруі керек” дегенді айтып, түсіндіреді.

Дегенмен Құныскерей қанша “банды” атанып, соңынан сандаған қуғын түссе де туған үй, таныс топырақтан ұзай алмай Тайсойғанның төрт құбыласын паналап, кіндік кескен Кеңсоқтыда көп жүрді. Бірақ жапаңдағы жалғыз жолаушыны қолға түсіре алмаған қуғыншылардың да тауы шағылмады. Мезгіл-мезгіл ұмыттырып барып, кейде түнделетіп болса да Қожахмет қыстағын бір аралап кету олардың қашанғы міндеттері болып саналатын.

Бірде түн айсыз қараңғы. Ата қоныстағы қос қоқтысын артқа тастап, “Жапалақтың жалтыры” деп аталатын аталастар ауылын бетке алған Құныскерей жортып келе жатса, алдынан өзін іздеген он бес милиция ұшыраса кетеді. Қатар тұрып атысса, мына он бесінің жан шыдатар түрі жоқ. Әуелгіде аз-мұз оқ шығарып, дыбыстаған Құнекең тіл білетін атын серейген күйі сұлатып, үстіңдегі түйе жүн күпісін бір бұтаға іледі де өзі алысырақтағы тағы бір бұтаның түбіне бой тасалайды.

Андығаны адам емес, құны жоқ жаудың өзі деп түсінген милицияларда жүрек бар ма, өлгі қарайғанды (күпіні) Құныскерейдің дәл өзі деп танып, әй, кеп бір қалың оқтың астына алсын-ақ. Оқ болса түтеп түр. Әп дегеннен үнсіз қалған “жауын” өлдіге санап, жақындауға жүрек жоқ, таңертең-ақ келерміз деп сол маңдағы ауылда көз шырымын ап, ертесіне қайтып келсе, ақ тікен басыңда оқ тесіп, пәрше-пәршесі шыққан түйе жүн күпіден басқа ештеңе жоқ. Ізге түссе келесі бұта түбінде бой тасалап отырған Құныкең қай уақытта табанын жалтыратқаны белгісіз. Әйтеуір із-түзсіз тайып тұрыпты. Сөйтіп өлі дененің басын кесіп алып, НКВД бастығынан сүйінші сұраймыз деп күпінген қызыл жағалылар тағы да санын соғып қала барыпты.

Бұл ел әңгімесі. Ал марқұм Ораз апайдың естелігін одан әрі жалғасақ, шындығында да бұл кезде елдегі жағдай жиырма жетідегі гу-гу әңгімеден соң күрт өзгеріп, байларды тәркілеу, елді бөтен ойлы жаулардан тазалау деген әпербақан іс-қимылға ауысты да, 1929 жылы жаңа өкіметтік алым-салық күрт өсті. Белсенділік қимылы күшейіп, алдағы малды құлағынан тізіп алушы да, көбейді. Тіпті өз әкем Қабжанды тәуір ат тауып бермейсің деп, сеніп жүрген милицияларымыздың өзі атып өлтірді. Бұл күйікке шыдай алмаған Уса ата сол жылы 94 жасында дүние салды. Ал, отызыншы жылы Қожахмет атаның милиция қолынан өлгенін, ағасы Сәлімгерей мен оның әйелі Ақкерікті, Құныскерейдің әйел-баласын, анасын ауданға айдап алып кеткенін көзімізбен көрдік. Бір өкініштісі бұдан әрі милиция атаулы біздің ауылға үйір боп, қит етсе “Бұл Құныскерейдің ауылы, байлар, төңкеріс жаулары” деп ұстау, қудалау басталды. Бұған шыдай алмаған жерлестеріміз “аш құлақтан тыныш құлақтың” – керімен бет ауған жақтарына көшіп, қаша бастады. Біздер Көкжар арқылы Орынбор, одан Уфа қаласы маңынан бір-ақ шықтық. Ұзын саны 50 үй болатын, сол арада қыс болмай жеркепе, үй салып, қаладан 8 шақырым жердегі “1 Май” шырпы фабрикасына орналастық. Даладан барған адам, біз үшін бәрі таңсық, өмір сүру де қиын. Бар үмітіміз жұмыстан қалмау, өнімді еңбек ету. Өйткені онда күніне 400 грамм нан береді. Тіпті еңбек озаты атанған екі әйел Мәскеуге барып, Ленин кесенесін (мавзолейін) көргеніміз бар. Бірақ бұл араның бұлыңғыр ауа райы мен сыз жеркепесі біз сияқты құмда өскен тайсойғандықтар үшін аса ыңғайлы бола қойған жоқ, 1937 жылы атам Әду, 1938 жылы жолдасым Қилан қайтыс болды. Көшпенділердің көбі көш басын елге бұрды. Солардың дүрмегімен біз де сәл кештеу болса да, адал ниетпен ауылға жиналдық.

Айтайын дегенім, сол бір 1930-1935 жылдары аралығыңда біз тұрған ауылды милициялар үнемі тексеріп, керек болса әр үйді тінтіп түратын. Біз болсақ “Баяғы ауыл, күнде көрген адамдарың, несіне тексересіндер” десек, олар “Қашқындарды іздейміз” деп мылтықтарын шошаңдататын. Сөйтсе күдіктерінде де жан бар еді. Атам Әду, жолдасым Қилан кей күндері түнделетіп кетіп қалып, таң алдында қайта оралып жатады. Өте қүпия, аса сақтықпен орындалатын бұл сапарлары жайлы ешкімге тіс жарып, әңгіме-сыр ақтарылмайтын. Әйтсе де ауылда “Осы төңіректе Құныскерей жүрген көрінеді” деген әңгіме жиі айтылатын. Сөйтіп ол осы башқұр жерінде де 2-3 жылын өткізіп, өзге елге бет бұрса керек.

 

*      *     *

 

1922 жыл жаңа өкімет белсенділері мен Құныскерей арасындағы әлгіндей кикілжіңнен соң Қ.Қожахметов атқа қонып, қолына мылтық алды. Бірақ елге тиіп, есерлік танытпай, тек тәртіп сақшыларынан бой тасалап, жырақ жүреді. Сол шақтың бір көрінісі туралы Атырау қаласының тұрғыны Х.Ғабдуллин өткен ғасырдың аяғында бізге былайша әңгімелеген:

– Мен бұл естелікті 1950 жылы әкем Ғабдолла Бекжанұлының аузынан естідім. Ол Құныскереймен ағайын және әуелден аралас-құраласы мол жандар көрінеді. Әкем 1919 жылы Оралда Нұртаза деген байда тері илеуші боп жұмыс істеп жүріп, Тасқалада ұйымдастырылған Чапаев дивизиясының қүрамына кіріп, үш жыл қызыл әскер қызметінде болады да, елді ақтардан тазартып біткен соң ғана күллі әскери қару-жарақ (бесатар, қылыш, винтовка, оқ-дәрі), өзі мінген (төртөбел ат) көлігімен елге қайтады. Келесі 1923 жылдың көктемі ылғалды, егіні мол боп, Тентекқыз жайлауында отырған тоғызбайлар мол тарының астында қалады.

Бірде әкем егінді қарап келейінші деп ертемен атқа қонса, алқаптың қақ ортасында үш ат жайылып жүреді. Екеуі бекітулі, біреуі бос. Кім де болса, өзіне сенген жандар екені белгілі. Бірақ алысса алысқанын, соғысса соғысқанын көрейін деп түйген Ғабдолла аттарға жақындай түссе, егіннің ортасында жадағайын төсеп, Құныскерей жатыр. Қасында інісі Жәрдем және бір бейтаныс жігіт бар. Көріспегеніне көп уақыт өтсе де Құныскерей бұны бірден танып, аман-саулық сұрасады. Әңгіме соңында “Әй, бала, шешеңе айта бар, шайын қойып, дайындала берсін, біз қазір барамыз” дейді де қала барады.

Төртөбелін желдірткен Ғабдолла үйге жетеді де, болған жайды апасына айтады. Содан соң жаңа ғана өрген азғантай жандықтан көптен бері көзі түсіп, бірақ сылтауын таба алмай жүрген ақ серкеге күн туып, арада аз уақьгг өткенде пышаққа ілігеді. Анасы шай қойып, бауырсақ пісіру үстінде. Соның арасында Құныскерей бастаған үш атты да келіп жетеді. Ғабдолла қонақтардың алдынан шығып, аттарын ұстап, мама ағашқа байлайын десе, Құныскерей “Қабдолла, (Құнекең Ғабдолланы осылай атайды екен) ана екі атты шідерлей сал, ал менікін бос қоя берсең де болады” дейді. Бірақ “Құс аяған көкке, ат аяған жерге қарайды” деген емес пе, ең болмаса тұсай салайын деп Ғабдолла Құныскерей ағасының көлігіне жақындай түссе, ол екі құлағын жымитып, теріс айнала береді. Мұны киіз үйдің іргесінен қарап жатқан Құныскерей байқап отырса керек, кәдімгі бір құрдасына айтқандай “Тек, әрі, тек, бөтен адам емес, тентек болма” деп дауыстаса, манағы тарпаң мінез Тайбурыл үн-түнсіз тұра қалады.

“Сырын білмес аттың сыртынан жүрме” деген, сонда да сеніңкіремей, қорқасоқтап, атты тұсаулаған Ғабдолла қалған аттардың да ерін алып, үйге кіреді.

Осы кезде Құныскерей “Дәметкен! Ә, Дәметкен, үйге кірсеңші, қартқа (Ғабдолланың әкесі Бекжан жуырда ғана қайтыс болған) арнап дұға оқиын” деп, дауыстайды. Апасы үйге кіреді, құран оқылады. Аздан соң шай ішіледі. Артынан ас келеді. Тамақ үстінде Құныскерей ауыл-аймақ көрші-көлем амандығымен бірге бұлардың, әсіресе, әскерден қайтқан Ғабдолланың да жай-жапсарын сұрап алады да “Е, інім-ай, сонымен қызыл әскер, большевикпін де, тіпті коммуниссің!” (Шындығында Ғабдолланың коммунист екені рас болатын, N25 Чапаев дивизиясының құрамында жүріп, 1919 жылдың желтоқсанында КПСС қатарына қабылданған екен). Ал, біз болсақ, қашқынбыз. Ел іші-алтын бесік, әлі де сол жерден ұзап кете қойған жоқпыз. Ел еркесі, бүгін мұнда, ертең анда. Жау қуады, жұрт сыйлайды. Бірақ тығылып, қашып-пысқан біз жоқ. Елге де зиянымыз шамалы. Дегенмен, артымыздың тұман, алдымыздың жар екенін біліп отырмын. Әйтсе де бір атқа қонып, қол сілтеген соң кері қайтпақ ойым жоқ” — деп біраз отырады да Ғабдоллаға барлай қараған күйі “Көзіңнің оты, жаныңның жарқылы бар, ерітсең ер боламын деген түрің бар сияқты, бірақ болашағың алда, заманың мен амалың басқа баласың ғой. Зияным тиіп, келешегіңе көлеңке түсер. Тағдыр бізді бір атадан туғызғанмен, маңдайымызға мән-мағынасы басқалау екі жолды жазған шығар, бөлек-бөлек кетейік.

Десе де аға ретінде саған айтар қолқам бар. Оның бірі – мана атыңа көз салып ем, ұялмай тақым артар тұғыр екен. Менің көлігім шаршап жүр. Қисаң, бірер айға бел суытсын, бере тұр. Саған мынау қосшы баланың астындағы көк бестіні тастап кетемін. Бірақ “Ер қанаты – ат емес пе? Қимасаң зорламаймын” дегені.

Ғабдолла қарсылық білдірмеді, қайта “Ағайыннан аярым жоқ, егер сіз сияқты басына күн туған аға болса, көмектесу – парызымыз” деп көтеріп тастағаны.

– Е, шырағым! Оныңа рахмет! Ұялмаған бұйырмағанды алады. Оның үстіне “Қазақ шөп сұрайды, шөп сұраса көп сұрайды” деген, сенің тағы бір нәрсеңе көзім түсіп түрғаны. Анау кереге басына іліп қойған көсеуді алып берші, әуелі қандай дүние екен, байқап көрейік, - деп Құныскерей жарда тұрған винтовканы көрсетеді.

Ғабдолла сұрағанын береді.

– Ә, централькі ғой, түрі жақсы екен. – Оғың бар ма, жолын қарайық.

Ғабдолла тағы да кебежеге қол салып, жарағы толы оқшантайды шығарды.

– Бұл өзі бір шақырым жердегіні құлата беретін дүние емес пе еді. Жәрдем, көз көрінім жерге барып күрегінді ұсташы, – дегені.

Жәрдемде де жан жоқ, айтқанын істеп, тұра жүгіреді. Қолында күнделікті күл алып жүрген жаман күрек, сабының өзі үш-төрт қарыстан асып жартыпайды. Біраз жерге барады да әлгісін көлденең ұстап тұра қалады.

– Басынан атсам молынан тиер, мойнынан атып көрейінші, – деген Құныскерейдің көздеп жатқан сиқы жоқ, бар-жоғы қаруын көтергені сол еді, гүрс еткен оқыс дауыспен бірге мылтықтың ұзын ұңғысы шолтаң ете түседі.

Осы кезде Жәрдем қолындағы күректің басы да қайқаң етеді. Артынан қолға ұстап көрсек күректің қысқа мойнынан дәл тиіпті. Өз ісіне риза болған мерген аға мылтық иесіне қарап “Бала, мынауың құс атып қор қылатын құр көсеу емес, қолға алып, ұялмай иыққа асар қару екен. Ғұмыр жетсе қайтарармын, қисаң осыныңа да қолқа саламын” дегені.

– Алдыңызда болсын, – деп жымияды Ғабдолла.

– Қалған ғұмырда Тайсойған құмында мылтық атып, кіммен жауласар дейсіз. Бірақ сізге берер тағы бір сиым бар, мүмкін соны да байқап көрерсіз.

– Ол не, сонша?

Ғабдолла үй сыртында қатар түзеп, жинаулы тұрған тең ішінен ораулы тапаншасын суырып береді.

Сыртындағы кабурасы мен белбеуін сыпырып, иесіне қайтарған қонақ бұл қаруға да барлай қарап, біраз тоқталды да “Мынауың мен білсем, тек қызылдардың командирінде ғана болатын дүние еді, сенің қолыңа қалай түскені, соған түсінбей тұрғаным?” дегені.

– Ол рас, Ілбішіндегі соғыс кезінде бір командирдің сыйға тартқаны еді, бірақ пайдаланып жарытқан жоқпын,- дейді Ғабдолла.

Үй иесі бергесін бәрін берейін деді ме, әлде ел сыйлаған Құныскерейден мен немді аяйын деген ой болды ма, манадан ет турап, бастың миын алған, әуел баста қылыштан кесіп, киік мүйізімен саптаған өткір пышағын да сыйлайды.

Рулас інісінің бар қаруы, қанаты – атын иемденген Құныскерей “Қабдолла, әлгінде айттым ғой, бір рет шытынаған шыны енді қайтіп тұтас әйнек атанбайды. Мен де енді қайтып елдің Құныскерейі атанбаспын. Өрісті де, танысты да тыстан іздемесек, тыныш ғұмыр, тиянақты тұрақты Тайсойған төңірегінен көре алмай тұрмын. Мына жүріс, тек әйтеуір туған жерді қимағанның тұяқ серпуі ғой.

Осы ретте егер де ат-дүниең қайтпай жатса – оған да өкпелеме. Өйткені біз ағайын-туыс, ет-бауырмыз ғой. Ал, бауырлар арасында бір көсеу мен котыр тайға сұрау болмас”, деп бір сәт үнсіз отырды да, артынша қош – бес айтысып, бата береді.

– Бұл менің әкем Ғабдолланың ағайыны Құныскерейді соңғы көруі екен, – деді әңгіме соңында Хамидолла Ғабдуллин.

 

* * *

Бұл күнде Батыс Қазақстан облысының Тайпақ ауданында тұратын ардагер аға Нұрберген Мәмбетов те Құныскерей Қожахметов туралы біраз әңгіме айта алады. Өйткені Нұрберген аға Құныскерейге жақын жиен және ата-аналары бір ауылда өскен жекжаттар екен.

Осы арада Нұрберген Мәмбетов пен Құныскерейге қатысты мына бір әңгімені де оқырмандар есіне сала кеткен жөн сияқты. Біз оны кезінде жоғарыда айтқан тайпақтық аяулы ана, қазірде дүниеден өткен Ұсағалиева Ораз Қабжанқызының аузынан естеген болатынбыз. Бірақ қаратөбелік қаламгер Қайыржан Хасанов ағамыздың айтуында барынша толық, кең түрде қамтылған екен. Ол бұл әңгімені қарабаулық байырғы тұрғын, тоқсаннан асқан құйма құлақ Тауман Қосшиевтің айтуы бойынша жазып алған.

Сайып келгенде, жоғарыда айтқан Нұрберген Мәмбетов Құныскерейдің немере қарындасы Жібек Құлышқызынан туған. Жібек жас кезінде жеделдес, қатар өскендіктен Құныскереймен ауылдағы ақсүйек ойындарына қатысып, той-томалақ, сауықтарды бірге өткізген. Бірақ қыз баланың ерте есейетінін ата-анасы, өзі емес өзге жұрт тез аңғармай ма? Сондай ел еркесі, жуан қарын, ұр да жық сасық кеуде әлділердің бірі Иманқожа деген інісі Қареске екі әйелдің үстіне үшінші ғып алып бермекші боп, осы ойын Жібекке айту үшін оны кешкілік өз үйіне шақырады. Бұған қоса ол түнде өзінің қызындай жас сұлуға қол жүгіртеді. Мұндай қорлыққа шыдамаған Жібек ертесіне ауылына қыдырып келгей Жәдікбай (ысық) руының ақыны Жарылғағанға мән-жайды түсіндіріп, әжуа өлең шығарып беруді өтінеді. Ол сол бойда өтінішті орындайды. Ол былайша басталады екен:

 

– Сұрасаң менің атым ақын Жібек,

Сыймайды бір қойынға екі тілек.

Сәлеммен кісі арқылы хат жолдайсың

Алдау сөз, бозбалалық неге керек.

 

Жайлауы бұл Сейтектің Қара мола,

Түйені оттатпайды маса, сона

Қойныма олла түгіл, біллә алмаймын.

Баласы Жәнібектің Иманқожа.

 

Дендердің ет қақтадым тұзыменен,

Әркімді қинау керек ісіменен.

Ұялмай түнде келіп, қол саласың,

Өзіңнің жасты емеспе ем қызыңменен.

 

Түкі атам Тоғызбайдың баласы еді,

Сыртымнан көрген жігіт талас еді.

Шығарған бұл өлеңді атым Жібек

Түкі де Құлыш қарттың ағасы еді.

 

Жібектің жылқышы жігіттер арқылы беріп жіберген бұл өлеңі жолай ауыздан ауыз қойшы-қолаң тарап, Иманқожаға да жетеді. Қаршадай қыздың ащы өлеңі болыстың тентек ұлының сүйегінен өтіп, зығырданын қайнатады да енді одан кек қайтарудың ретінде Жібекті өзіне тоқалдыққа алуды ойлайды. Іс насырға шауып, тіпті күн өткен сайын күшейіп бара жатады. Осы кезде араға Құныскерей түсіп, алдын ала Жібекті айттырып қойған Мәмбет қажы ауылына хабар жібереді. Хабар мазмұны - келін керек болса тезірек алып кетсін, әйтпесе әңгіме күрделеніп, рулы ел арасындағы кикілжіңге айналар түрі бар. Арада аз уақыт өткенде үлкендердің екі жақтағы келісімімен қажы ұлы Сақыпқа көп жігіт боп кеп, қалындықты алып кетеді.

Сақыпқали Қызылқоғаның Қаракөл ауылында дүниеге келген. Ол Мәмбет қажының 7 ұл, 3 қызының кенжесі. Қаракөлдегі қызыл үй мектебін бітірген, Орынборда оқыған. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында Қаракөл территориялық жағынан Тайпаққа қарайды да бұлар жұмыс бабында сол өңірге қоныс аударады. 1942 жылдың тамызында Қурайлысай ауылында есепші болып түрғанда Сақыпқали Ұлы Отан соғысына алынып, артынша Сталинград қаласын азат ету ұрысында ерлікпен қаза табады.

– 1942 жылдың тамызында әкем Сақыпқали Мәмбетов соғысқа аттанар алдында ауылдағы ағайын-туыстарға қоштасу шайын берді, –деп еске алады Нұрберген аға. – Солардың ішінде елге танымал аудандық соттың төрағасы Құлбай Ерғалиев, прокурор Ерғали Сағындықов та бар болатын. Шай үстінде түрлі әңгімелер айтылды, ішінде Құныскерей аға туралы да әңгіме болды.

Әкем 1928 жылы Қарабаудың Қоғам деген жерінде кооператив ашып, дүкенші болады. Бұл Құныскерейдің банды атанып, елден жырақтаңқырап жүрген кезі екен. Бір күні аталған дүкенге кеп сауда жасайды. Күн жаз болса керек. Түс әлеті. Қасында бір жолдасы бар, астында қара төбел, жетегінде тағы бір торы аты бар. Келе шаруаға көшіп “Бала, маған екі көйлек, он метр ақтық, он метр сарбоз, секер, шай, мүмкіндігіне қарай оқ-дәрі тауып бер” деп қолын саптама етігінің қонышына тығады. Сөйтсе іздеп жатқаны ақша екен. Сұрағандарын алып, бәріне тиселі ақшасын төлеп, жөніне кетеді. Бірақ “Мені көрдім деп ешкімге тіс жармай-ақ қоярсың”- дейді.

1930 жылы сәуір айының соңғы ширегі болатын. Ауылға ел аралап жүрген 15 милиция сау ете түсті де соларды тамақтандыру ниетінде көрші Мусағали ағамыздікі бар екі үйге бөліп, қонақасы әзірледік.

Біздің үйге түскен милициялардың бірі қанжығасыңдағы сыртына қаны шыққан кенеп дорбаны өзімен бірге ала жүріп “Мынау көптен қолға түспей жүрген белгілі банды Мысағалидың басы, кеше Ақкөл құмында екі күн атысып, ақыры құдыққа тығылып, андысып жатқан жерінен оққа ұшты. Денесі айдалада көмусіз қалды. Басын Князьға тапсырамыз” деп босағаға сүйей салды. – Әттең, астындағы атының жүйріктігі арқасында Құнысқерей бұл жолы да қолға түспей құтылып кетті”, деп сөзін одан әрі жалғады.

Оның бұл айтқанын қасындағы өзге жолдастары күлкіге айналдырып “Тек қана атының ұшқырлығы емес, өзінің мергендігінен қорқып, жақындағанда бөркімді атып түсіріп, жолатпады ғой десеңізші” деп келемештеп жатты.

Тап осы оқиғаны, дәлдеп айтсақ Мысағалидің қалай қаза тапқанын оралдық А.Жұбанов ақсақалдың мыны бір әңгімесі де растайды.

– Жаппай ұжымшарға бірігу кезінде бұл науқаннан бас тартқандардың ішінде Құныскерей, Мысағали, Жәрдем, Доссүйірлер де бар еді. Алғашқы үшеуі Ысықтың Сағыны болса, соңғысы Беріштің Жайығы еді. Соған сай оларды “Жаңа қоғам құрлысынан бас тартқан қашқындар, қолға түссе, аямай, денесін түрмеде шіріту керек” деген пиғылмен арттарынан ылғи да қуғыншы жүрді.

1930 жылдың сәуір айында біраз милиция Құныскерей бастаған топтың соңына түсіп, Ақкөл деген жерде ертеңгі сағат 10-нан кешкі 10-ға дейін атысады. Осы ұрыста Мысағалидың атына оқ тиіп, ол ескі апан құдыққа түсіп атысады. Әрине, көптің аты көп, суға батырады, ақыры Мысағалиға ажал жетіп, мандайдан кірген оқ көк желкеден бір-ақ шығады. Қуғыншылар Мысағалидың басын шауып, қапшыққа салып алады. Өлі денесі апан қүдықта көмусіз қалады. Сол қанды ұрысқа қатысқан милицияның бірі Жұмабай Имашев бұл күнде Қызылқоға ауданының орталығы Миялы селосында тұрады.

Марқүм Мысағали ағамыздың екі әйелі болды. Бірақ екеуінен де перзент көрмеді. Кейін олар төркіндеріне кетті.

Сол кезде, кейіннен де елде аңыз болған Құныскерейді алғаш көруім 1930 жылдың тамызы болатын. Мен ол кезде тоғыз жасар баламын. Елде Тоқмырза есімді атақты ізші болды. Ол жасы жеткен кейуана қария-тын. Қолында келін-баласы бар. Біз солармен көршіміз. Күндіз мен екі үйдің бұзауын бағамын.

Пішендік мезгілі. Тоқмырза қарттың жалғыз баласы Тілеуғали мен келіні Орынша күндіз шөп шабуға кетеді. Әкем де солай. Сәске түс шамасы болатын. Қолында қара былғары баулы қысқа құндақты сындырмалы алты атар мылтығы бар, қара құрым етігінің қонышына үлкен сиыр мүйізінен жасалынған күміс шақша қыстырған ат жақты, ашаң жүзді, үлкен дөң мұрынды, қара мұртты, қалың қабақ, ботакөз кірпіктерінің әр талы егеудей, кең мандайлы, жұқа ерін, еңгезердей ұзын адам Тоқмырза үйінің сыртындағы мама ағашқа кеп ат байлады. Үстіндегі ақ көйлек, қара мауыты шалбары да жарасымды-ақ. Мен үшін бейтаныс қонақ әуелі тыста жүрген Ұрқия шешейге сәлем беріп, ауыл амандығын сұрады да, содан соң үйге кіріп, Тоқмырза қариямен түстене жатып ұзақ әңгімелесті.

Сөйтсе мен бұрын-сонды аты күллі қауымның аузында жүрген Құныскерей “бандыны” көрмеген едім, мына жолаушы сол болып шықты. Бір қарағанда сырт адамға сүйкімді із қалдыратын әдемі, әсерлі жан екен, – деп еске алады А.Жұбанов өзінің жергілікті газетке шыққан бір мақаласында.

'Шындығында Құныскерей ғажап мерген және айтулы атбегі болған. Сайып келгенде елде, оның осы бір елден ерек қырлары, әсіресе шүріппені басып ап, нысананы таба алмай, қарауылға келгенше сығалап жатар сығырлығы емес, бағытындағыны бағдарлап-ақ құлатар қол мергендігі жөнінде әңгіме көп-ақ. Солардың бір-екеуін ғана тілге тиек етер болсақ, бірде ағайынының үйінде түс әлетінде шай ішіп отырса, қасындағы әзілі жарасқан құрдастарының бірі оның құралайды көзге атқан шеберлігіне шүбә келтіргендей болыпты. Алып қашпа бұра сөзге аса көп бой алдырмайтын Құнекең құрдасының бұл қалжыңына да еш елең қылмай “Е, ит үреді, керуен көшеді, оттағаның ас болсын” деген қалыпта отыра береді.

Мезгіл жаздың жайма шуақ шағырмақ күндерінің бірі болса керек. Сықырлауығы айқара ашылған киіз үйдің алдындағы 50-60 қадам жерде бір саршұнақ ініне кіріп-шығып, жем тасып жүреді. Үйдегілердің әңгімесі қыза-қыза келгенде әлгі көк езу құрдасы Құныскерейге үй алдында жайылып жүрген саршұнақты көрсетіп, “Ал егер нағыз мерген болсаң ана саршұнақты көздемей-ақ атып құлатшы” – депті.

Кәдімгі ештеңе болмағандай боп тып-тыныш отырған Құныскерей осы кезде шырт ұйқыдан шошып оянғандай кейіп танытып, “Не дейді, саршұнақ дейсің бе?” – дегені.

– Иә, кәдімгі ананы айтам – деп қолын шошайтады.

– Атайын ба?

– Көздемей-ақ ат деймін.

– Көзінен бе, әлде мойнынан?..

– Тіпті сен қалай құлайтының жоқ, көзінен деші... Ендеше мойнынан кез келген көсеу ұстаған атады. Мерген болсаң көзінен.

Шамасы шай құйып отырған жас әйел жеңгесі болса керек, жүкті екен. Соны қатерге алған Құнекең “Әй, қатын, мылтық атсам, ішіндегің түсіп қалмай ма?” – деп жай ғана езу тартыпты. Оған шамдандып жатқан жеңге жоқ, есесіне әзіліне әзілмен тіл қатып, “Жоға, неде болса атып өлтірсең болғаны, бірақ құлата алмай құр бекерге баламды шошытып әуреленбе” дейді ғой.

Сөйткенше болмай, артында керегеге сүйеулі тұрған қаруын қолға алып, ыңғайлауы мұң екен, мылтық оқпаны оқыс түрде шошаң етіп, бір құшақ түтін бұрқ етеді. Осы кезде жайылып жүрген саршұнақ та оқпен бірге домалап түседі.

Үйде отырғандар тысқа тұра жүгіріп, әлгі ажалдының оқ тиген тұсын қараса, дәл кәдуілгі қабырғаға қырын қойып атқандай жалғыз пытыра бір көзінен кіріп, екіншісінен шығып кетіпті...

Тағы бір әңгіме. Бұл да жаз мезгілі болса керек. Өкше ізі Сарыкөлді артқа тастап, Кермақасты бетке алған үш салт атты, кейде желіп, кейде аяндап, аса бір асығыстық танытпай жүріп келеді. Соған қарағанда ұзақ жолға бағыттап, нысаналы жерге қалайда жетіп құлайын деген жандар емес сияқты. Бірақ шала құрсақ аттары мен үстеріндегі жинақы киімдері, иықтарына асынған бір-бір қарулары олардың жай адамдар еместігін де байқатады.

Күн сиыр сәске. Осы шақтағы өлі тыныштықта дала бүркітінің шөкімдей бұлты жоқ көк аспанның шырқау биігіне қадалып ап, төмендегілерді жай барлап, ұзақ ұшар кезі болады. Қайта-қайта қалықтап, тас төбелерінде айналып-үйіріліп кетпей қойған көк тарланын манадан бері бажайлап келе жатқан үшеудің бірі иыққа асынған көне мылтығын ыңғайлағаны сол еді, ортадағы қара төбел атты еңгезердей біреуі “Аптықпай-ақ қой, сенің оғың алдындағы алпыс қадамдық інге қашқан түлкіні болмаса, қияндағы қыранға маңайламайды да”, – дегені.

Бұл мылтық көтеріп, ыңғай танытқан шеркеш Жәрдем еді. Кәдімгі аш бүйірден біз тыққандай шошып кеткен ол “Тек әрі, алпыс қадамдағы түлкіңді құлатпағанда, несіне қару ұстап жүрміз” – деп ыңғайсыздық танытты.

– Ал, солай-ақ болсын дейік. Бірақ тап қазір анау көз ұшындағы көктұйғынға сенің мынау қисық оқпан қара мылтығыңның сыңар оғы да жоламайды.

– Неге?

– Сол! Оғың жетпейді. Жетпес жерге оқ шығындап қайтесің.

– Ал сенікі ше?

– Мүмкін, жетіп те қалар.

– Жетсе атып көрші?!

– Оқ шығындап қайтеміз.

– Дегенмен.

– Ендеше байқап-ақ көрейік.

Осы кезде шырқау биіктегі қос қанатты жалғыз ноқатқа қарай Құныскерей мылтығының көтерілгені сол еді, суық қарудың ащы дауысы шаңқ етті. Аспаннан тік төмен құлдилаған дала қыранының өлі денесін көргенде қасындағы екі жолдасы Құнекеңнің тағы бір дәлдігіне тәнті болып, бір-біріне қарады.

Сөйтсе мұндай тектіліктің түп төркіні қайда, дәлдеп айтса әкесі Қожахметтен басталады екен.

 

Жалғасы осында