ГУРЬЕВ ТЕҢІЗ АЙЛАҒЫ (ПОРТЫ)

Бұл  1941-1945  жылдарғы Ұлы  Отан  соғысы  кезінде  көлік  торабы  мен  жүкті  ауыстырып  тиейтін   орын  болды.  Гурьев  қаласынан   27  км  қашықтықта,  Үлкен  Пешной  аралында  орналасқан  еді.  КСРО  Мемлекеттік  Қорғаныс Комитетінің (МҚК-сінің)  1942 жылғы 13  сәуірдегі  шешімі  бойынша  құрылысы  басталып,  сол  жылдың  15  тамызында  іске  қосылды.

Халқының   саны  1939 жылғы  есеп  бойынша  41  мың  болған, көптеген  су және  темір  жолының  торабына  айналған  Гурьев  қаласы  соғыс  басталғаннан-ақ   ерекше  маңызға  ие  болды. Баку  мен  Грозныйдың  мұнайын,  эвакуацияланған  халықтарды, өндіріс  орындарын  және  маңызы  жоғары  өзге  де  жүктерді  таситын  аралық  тасымал  орны  болды.   1941 жылдыңқыркүйек-қараша  айларында  Гурьев  рейдіне  теңіз  кемелерімен Астраханнан  көшірілген  адамдар  мен  жүктер  жеткізілді,  олар  одан  бері  қарай  ұсақ  қайықтармен қалаға  тасылды. Қалаға  қыркүйекте  - 26  мың  адам,  қарашаның  1-ші  жартысында  - 31  мыңнан  астам  адам  жеткізілді. 1941 жылдыңжелтоқсанынан  бастап  резервтік Гурьев  айлағының  құрылысы  басталды(«Великая  Отечественная  война  Советского  Союза  1941-1945». Энциклопедия. М., 1985, с.227-228). 

Майданның  шұғыл  сұранысына  байланысты  Баку  мен  Грозныйдың  аса  қат  мұнайын,  мұнай  өнімдерін  Каспий  теңіз  арқылы  тасымалдаудағы  басты   бекет  Гурьев   айлағы  болып  белгіленді. Мемлекеттік  Қорғаныс  Комитеті  оған  қажетті  Үлкен  Пешной  аралындағы  мұнай  айдау  стансасы   мен  Гурьев теңіз  айлағыының,  Үлкен  Пешной -  Ширина  -  Гурьев  -  Орск  аумағындағы  құрылысын  салуды Мұнай  халық  комиссарлығының  құрылыс   ұйымдарына   1942  жылдың  1  қыркүйегіне  дейін  бітіруді тапсырды (М. Козыбаев. Казахстан  -  арсенал  фронта, с.301) және  оған  бастық  болып  Орталықарнаулықұрылыстың  тәжірибелі  басшыларының  бірі   И.В.  Горбачев  тағайындалды.  Ғимараттың  құрылысы   үшін  облыстық  атқару  комитеті  1400  адамды  бөлуге  шешім  алды,  мүнда  200  арба  келтірілді, 400  шаршы  метрлік   өндірістік  және  тұрғынүйлік  орын  бөлінді 

Мұндағы  жұмыс  мынадай  жүйемен  жүргізілді: Баку  мен  Грозныйдың  мұнайы  Гурьевке  теңізбен  жеткізілді,  ал  одан  әрі  қарай  - темір  жолмен  және  Гурьев-Орск  мұнай  құбыры  арқылы  жөнелтілді. Алайда,  тағы  бір  қиындық  туындады:  теңіздік  аялдамалар  мен  түсіру-тиеу  орындары  жетіспеді.  Бұдан  шығудың  да  амалы  табылды, Бакуден  келген  кемелер  теңіз  жағалауына  келіп  тоқтайды  да,  өз  жүктерін  жағалаулық  баржаларға  тапсырады,  олар  өз  кезегінде  Үлкен  Пешной  аралына   сүйреп  апарылады,  мұнда  жанармай  жағалық  және  жүзбелік  ыдыстарға  құйылады, сосын  мұнай  базасына,  одан  әрі   мұнай  құбыры  мен  темір  жол  цистерналарына  тасымалданады.

Үлкен  Пешной  аралынан Гурьев  қаласына  дейін  мұнай  құбырын  салу  ісі  қиындығына  қарамастан   қарқынды  жүргізілді,  15  күн  ішінде  Гурьев   стансасынан  мұнай  базасына  баратын  темір  жол   бітіп  болды.  Екі  мың  адамның  мұндағы  жұмысына  Орск  темір  жолы  құрылысы  басқармасының  бастығы С.К.  Мирошниченко  басшылық  етті.  Құбыр  салушыларға  Мәскеуден  жоғары  білікті  30  темір  пісіруші  көмекке  келді.  Астрахан  - 113  темір  пісіру  агрегатын, 5  трактор  мен  8  автокөлігін, Алматы  - 400  дана  оттегі  баллонын,  алты  тонна  карбидті,  500  тонна  шайырды (битумды),  Махашқала  - 1500  тонна  болат  құбырды,  басқалары - мамандарын  жолдады.Мұнда  көшіп  келген  астрахандық  50  тасымал  көлігі  Жайық-Каспий  арнасын  тереңдетті, зәкірде  «Донбасс»  дебаркадері  тұрды.  Арна  тез  іске  кірісіп,  Сталинград  майданына  мұнай  өнімдерін  тасымалдай  бастады. 1942  жылдың  10  тамызында  Гурьев  арқылы  кавказдық  мұнайды  майданға  өткізу  мүмкін  болды (К. Доскалиев. Сражающемуся  Сталинграду,сс.58,59,60).

Сөйтіп,  ең  қысқа  және  тиімді  теңіз  жолы  салынды.

1942 жылдың  жазының  ортасында  айлақтың  кіріс  жолы  ұзартылды,  ол  4  метрге   дейін  тереңдетілді (М. Козыбаев. Казахстан  -  ..., с.301)  тамыздың  аяғы  мен  қыркүйектің  басында  Астраханнан  «Волготанкер»  және  Төменгі  Еділ  пароходшылығының  кемелері  мен  баржалары,  оның  ішінде, жалпы  жүк  сыйымдылығы   282  мың  тонна  болатын  42  мұнай  құятын  баржа  әкелінді, 98  мың  тонна  мұнай  өнімдері  тасылды,  35  мың  эвакуацияланғандар  жеткізілді. 1942 жылы  теңіздегі  жүзу  жолы  мұзжарғыштың  көмегімен  1943  жылдың  қаңтарына дейін  ұзартылды («Великая  Отечественная  война  Советского  Союза  1941-1945». Энциклопедия. М., 1985, с.228).

1942  жылдың    11  тамызында  - мұнай  өнімдерін  темір  жолмен  тасу, ал,  30  қыркүйекте  - Баку  мұнайын Каспий-Орск  мұнай  құбыры  арқылы  тасу  басталды. Желтоқсанда  Пешной  аралы -  Ширина  құбырының  құрылысы  аяқталды (М. Козыбаев. Казахстан  -  ..., с.301). 1942  жылдың  қарашасында  тек  қана  Гурьев  мұнай  базасы    темір  жолмен  4723  цистернаны, яғни  47 943  тонна,  ал,  Гурьев-Орск  мұнай  құбыры  арқылы   - 32 800  тонна  жанармайды  жөнелтті (К. Доскалиев. Сражающемуся  Сталинграду, с.61).

Айлақ  Ресейдің  орталығынан  Орталық  Қазақстан  мен  Орта Азияға  апаратын  ең  төте  жол  еді. Сталинград  шайқасы  тұсында  мұнай  өнімдерін  таситын  Еділ  су  жолы  істен  шыққанда  Гурьев  теңіз  айлағының  маңызы  одан  әрі  ерекшеленді. 1943 жылдың  сәуірінде  Мұнай  өңдеу  зауытының  құрылысы  басталды («Великая  Отечественная  война  Советского  Союза  1941-1945». Энциклопедия. М., 1985, с.228).  Айлақ  1950  жылға  дейін  жұмыс  жасап  тұрды(«Қазақ ССР. 4  томдық  қысқаша  энциклопедия. 1-том,112-бет).  .

Айлақтың  Ұлы  Отан  соғысы  жылдарындағы  атқарған  жұмысының  мән-маңызы  ерекше  атап  айтарлық  еді. 

 

 

Аманғали  ӘМІРЖАНҰЛЫ,

ҚР  Үздік  өлкетанушымв

Атырау  қаласы,

2015  жылғы 6 мамыр